Katyń (2007)

Anna – żona Rotmistrza – MAJA OSTASZEWSKA

Walczy o to, by jej mąż nie poszedł do sowieckiej niewoli. Czeka na niego wiernie, a oczywiste dowody, że nie żyje, że został zamordowany w Katyniu, przyjmuje do końca z niedowierzaniem, aż do chwili, kiedy notatnik Rotmistrza nie odkryje przed nią ostatnich godzin jego życia.

Andrzej – Rotmistrz 8. Pułku Ułanów w Krakowie – ARTUR ŻMIJEWSKI

Pomimo klęski kampanii wrześniowej nie traci nadziei: jest przekonany, że polska armia odbuduje się poza krajem, do czego niezbędny będzie korpus oficerski. Dlatego nie obawia się sowieckiej niewoli, pewien, że wojna ZSRR z Niemcami jest nieuchronna.

Jerzy – Porucznik 8. Pułku Ułanów w Krakowie – ANDRZEJ CHYRA

Porucznik rezerwy. Przyjaciel Rotmistrza. Jest pesymistą co do planów użycia polskiej armii w wojnie sowiecko – niemieckiej. Uratowany z Kozielsku, wydostał się z ZSRR wraz ze stworzoną przez Sowietów Pierwszą Dywizją Kościuszkowską. To on w obozie kozielskim oddał Andrzejowi swój sweter. Ten właśnie sweter posłużył do identyfikacji zwłok, ekshumowanych w 1943 roku w Katyniu. Jerzy wraca do kraju jako major Dywizji Kościuszkowskiej. Odwiedza Annę, żonę Rotmistrza, aby zawiadomić ją o tragicznej historii swetra z wyhaftowanym na nim jego nazwiskiem.

Żona Generała – DANUTA STENKA

Żona generała wziętego do niewoli 17 września 1939 roku na terenach zajętych przez ZSRR. Mieszka w Krakowie. W kwietniu 1943 dowiaduje się o odkryciu przez Niemców grobów katyńskich. Niemiecki Wydział Propagandy wzywa ją, aby nagrała dla niemieckiego radia wypowiedź na temat tej zbrodni. Wówczas milczy. Zmuszona przez Niemców, Generałowa ogląda film pokazujący przerażające obrazy masowych grobów polskich oficerów zamordowanych w Katyniu. Zimą 1945 los nie oszczędzi jej również obejrzenia sowieckiego filmu roku przedstawiającego te same obrazy jako zbrodnię niemiecką.

Generał – JAN ENGLERT

Generał przetrzymywany w obozie w Kozielsku. Do końca wierzy w pomyślne rozwiązanie kwestii przetrzymywanych w niewoli polskich oficerów. Dodaje swoim żołnierzom otuchy, podtrzymuje ich morale – "Oficer nie składa broni przed wrogiem, a jedynie przed samym sobą". "Bez was nie będzie wolnej Polski" – mówi do rezerwistów, dzielących los oficerów zawodowych: nauczycieli, inżynierów, lekarzy. Żona generała wraz z córką oczekuje w Krakowie na wieści o nim. Po odkryciu przez Niemców grobów katyńskich to właśnie żona generała, w poczuciu obowiązku wobec męża odmawia współpracy z niemiecka propagandą.

Agnieszka – siostra Porucznika Pilota – MAGDALENA CIELECKA

Jest siostrą zamordowanego w Katyniu inżyniera, konstruktora samolotów, porucznika pilota. Brała udział w Powstaniu Warszawskim. Teraz jak Antygona walczy o uczczenie i zachowanie pamięci brata; walczy o prawdę na temat zbrodni katyńskiej. Inskrypcja, którą umieszcza na płycie nagrobnej brata, zaprowadzi ją do kazamatów UB.

Porucznik Pilot – PAWEŁ MAŁASZYŃSKI

Oficer rezerwy. Był inżynierem konstruktorem i wykładowcą na Politechnice w Krakowie. Głęboko rozczarowany wrześniową klęską przeżywa młodzieńcze załamanie w kozielskim obozie.

Po wielu próbach i długim namyśle mam już pewność, że film o Katyniu nie może stawiać sobie za cel odkrycia całej prawdy o tym wydarzeniu, gdyż została ona już dokonana zarówno w historycznym, jak i politycznym aspekcie.

Te fakty dla dzisiejszego widza stanowić mogą tylko tło wydarzeń, jakimi są ludzkie losy, gdyż tylko one pokazane na ekranie mogą poruszyć widza w przeciwieństwie do relacji z naszej historii, dla której jest miejsce w spisanych dziejach tamtych czasów.

Dlatego widzę mój film o Katyniu, jako opowieść o Rodzinie rozłączonej na zawsze, o wielkich złudzeniach i brutalnej prawdzie katyńskiej zbrodni. Słowem, film o indywidualnym cierpieniu, które wywołuje obrazy mające znacznie większą uczuciową pojemność niż historyczne fakty. Film ukazujący do bólu okrutną prawdę, której bohaterami nie są zamordowani oficerowie, lecz kobiety, które czekają na ich powrót każdego dnia, o każdej godzinie, przeżywając nieludzką niepewność. Wierne i niezachwiane, pewne, że wystarczy otworzyć drzwi, a stanie w nich od lat oczekiwany mężczyzna, gdyż tragedia Katynia dotyczy tych, którzy żyją, tych, co wtedy żyli.

Po latach dzielących nas od katyńskiej tragedii, od niemieckiej ekshumacji w 1943 roku, a następnie polskich pracach badawczych w latach dziewięćdziesiątych, a nawet mimo otwarcia, co prawda jedynie częściowego, archiwów, wciąż zbyt mało wiemy, jak wyglądała zbrodnia katyńska w kwietniu i maju 1940 roku, dokonana na podstawie decyzji podjętej przez Stalina i jego towarzyszy z Biura Politycznego WKPb w Moskwie 5 marca 1940 roku.

Nic dziwnego, że przez wiele lat byliśmy przekonani, że może ojciec nasz żyje, skoro na liście katyńskiej pojawiło się nazwisko Wajda, ale z imieniem Karol.

Matka niemal do końca życia wierzyła w powrót męża – mego ojca Jakuba Wajdy, uczestnika I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej, powstania śląskiego i kampanii wrześniowej 1939 roku, Kawalera Krzyża Srebrnego oraz pośmiertnie Orderu Virtuti Militari.

Nie chciałbym jednak, aby film "Katyń" był moim osobistym poszukiwaniem prawdy i zniczem zapalonym na grobie kapitana Jakuba Wajdy. Niech opowie o cierpieniu i dramacie wielu katyńskich rodzin. O kłamstwie katyńskim, które triumfuje nad grobem Józefa Wissarionowicza Stalina; które zmusiło do milczenia na ten temat przez pół wieku ówczesnych aliantów, zachodnich sojuszników ZSRR w wojnie z Hitlerem – Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone.

Wiem, że młode pokolenie z całą świadomością i zapałem oddala się od naszej przeszłości. Zajęte teraźniejszymi sprawami, zapomina nazw i dat, które, czy tego chcemy, czy nie, tworzą nas jako naród - z jego lękami i obawami, ujawniającymi się przy każdej politycznej okazji.

Nie tak dawno temu w jednym z telewizyjnych programów gimnazjalista zapytany z czym kojarzy mu się 17 września, odpowiedział, że z jakimś świętem kościelnym. Może dzięki naszemu filmowi młody człowiek zapytany o Katyń będzie potrafił powiedzieć coś więcej niż to, że Katyń to nazwa miejscowości niedaleko od Smoleńska.

17 września 1939, na mocy ustaleń radziecko – niemieckich zawartych w pakcie Ribbentrop - Mołotow wschodnią granicę Polski przekroczyła Armia Czerwona. Do końca września Rosjanie zajęli wszystkie wschodnie województwa Rzeczypospolitej, a do niewoli dostało się blisko 18 tysięcy oficerów, 230 tysięcy żołnierzy i około 12 tysięcy funkcjonariuszy policji. Wśród jeńców byli oficerowie wszystkich stopni oraz kilkunastu generałów. Znaczną część uwięzionych stanowili oficerowie rezerwy, z których większość wywodziła się spośród polskiej inteligencji; do niewoli trafili także kapelani wojskowi różnych wyznań. Do końca października 1939 zatrzymanych oficerów umieszczono w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. 5 marca 1940 roku na wniosek Berii, Biuro Polityczne KCWKP(b) podjęło decyzje o rozstrzelaniu niemal 15 tysięcy jeńców przebywających w tych obozach. Rozkaz podpisał Józef Stalin. Polskich jeńców zamordowano wiosną 1940 roku w ośrodkach NKWD w lesie katyńskim, Twerze i Charkowie.

Postępująca na wschód armia niemiecka odkryła katyńskie mogiły w kwietniu 1943 roku. Władze ZSRR zaprzeczyły niemieckim oskarżeniom o dokonanie zbrodni na polskich oficerach oświadczając, że mord miał miejsce w roku 1941 i jest dziełem Niemców. Pomoc w ukrywaniu prawdy okazali Stalinowi przywódcy Wielkiej Brytanii i USA, którym zależało na dobrych stosunkach z radzieckim aliantem.

Przez cały okres istnienia PRL prawdę o zbrodni katyńskiej starano się z całą stanowczością i bezwzględnością fałszować. Temat Katynia przez cały ten czas pozostawał "na indeksie", a orędowników katyńskiej prawdy prześladowano i surowo karano. Rodziny zamordowanych nie mogły zapalać zniczy nawet na symbolicznych grobach swoich bliskich.

Dopiero po 1989 roku prawda o Katyniu mogła ujrzeć światło dzienne. W 1990 władze ZSRR po raz pierwszy przyznały, że zbrodnia została dokonana przez sowieckie NKWD. Dwa lata później prezydent Borys Jelcyn oficjalnie oświadczył, że stało się to na mocy rozkazu podpisanego przez Józefa Stalina. Od tego czasu coraz więcej dowiadujemy się o wydarzeniach, które miały miejsce wiosną 1940 roku w katyńskim lesie, w katowniach NKWD Tweru i Charkowa. Dziś są tam cmentarze polskich oficerów. jednak wiele faktów do dziś pozostaje nieodkrytych, i wiele mogił polskich jeńców na wschód od Bugu do dziś porastają jedynie drzewa.

"LEKCJA KATYŃSKA" – KSIĄŻKA i PŁYTA MULTIMEDIALNA DLA NAUCZYCIELI

Wydany w nakładzie 40 tys. egzemplarzy materiał edukacyjny zatytułowany: "LEKCJA KATYŃSKA" zawiera kompletne opracowania ośmiu tematów lekcji z zakresu historii, języka polskiego i wiedzy o społeczeństwie. Materiały zostały wysłane do wszystkich w Polsce nauczycieli historii, języka polskiego i wiedzy o społeczeństwie gimnazjów i liceów.

Akcję prowadzi wydawnictwo edukacyjne "Nowa Era". W materiałach poruszono tematy bezpośrednio związane z tragedią katyńską a odnoszące się także do wartości ponadczasowych – prawdy, honoru, odpowiedzialności. "Lekcja katyńska" jest uzupełnieniem programu szkolnego, który w praktyce rzadko porusza temat sowieckiego mordu na polskich oficerach. Elementami multimedialnej płyty CD-ROM dołączonej do broszury są między innymi wypowiedzi aktorów i reżysera filmu "Katyń", dotyczące tematów opracowanych lekcji, odnoszące się do postaci i wątków pojawiających się w filmie. "Katyń" Andrzeja Wajdy promowany jest w materiałach "Lekcji katyńskiej" w retrospektywnym ujęciu twórczości reżysera lub jako temat odrębnej recenzji. Do płyty CD-ROM dołączono fotosy z planu, a okładkę broszury stanowi filmowy plakat. "Katyń" Andrzeja Wajdy, jako odwołanie się do omawianych w trakcie lekcji zagadnień, staje się więc w naturalny sposób kluczową częścią materiałów dydaktycznych. Akcja została rozpoczęta w połowie maja i kontynuowana jest w bieżącym roku szkolnym.

SPOTKANIA Z NAUCZYCIELAMI

Wydawnictwo "Nowa Era" przeprowadzi we wrześniu 2007 spotkania z nauczycielami i dyrektorami szkół, które objaśnią przygotowany program edukacyjny i prezentować będą film jako kluczowy element wspomagający dydaktykę w zakresie podniesienia świadomości na temat zbrodni katyńskiej.

"PAMIĘTAM. KATYŃ 1940." KAMPANIA SPOŁECZNO-EDUKACYJNA

Inicjatorem akcji "Pamiętam. Katyń 1940" jest Narodowe Centrum Kultury pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Od 16 sierpnia w wielu miastach Polski billboardy anonsują akcję, w skład której wejdą audycje radiowe na temat Katynia, do nauczycieli trafią specjalne materiały edukacyjne, a w Łodzi i Warszawie zostaną otwarte wystawy o tematyce katyńskiej. Symbolem akcji jest replika guzika z munduru oficerskiego, uwiecznionego w znanym wierszu Zbigniewa Herberta. Narodowe Centrum Kultury współfinansowało powstanie materiałów edukacyjnych "Lekcja katyńska".

"Katyń" – album o filmie, wydawnictwo Prószyński i S-ka

Książkowe wydanie zapisków i relacji z planu filmowego ilustrowane fotosami Piotra Bujnowicza z filmu, opatrzone fragmentami dialogów ze scenariusza, wydawnictwo Prószyński i S-ka.

Album jest osobistą wypowiedzią Andrzeja Wajdy o filmie "Katyń" i o sprawie katyńskiej. Obszerny materiał zdjęciowy zawiera fotosy wszystkich scen z filmu, mapy historyczne, unikalne zdjęcia i dokumenty archiwalne pochodzące z prywatnego zbioru Andrzeja Wajdy, a także zdjęcia wielkoformatowe przedmiotów wydobytych z grobów katyńskich. Dodatkowym walorem książki jest szczegółowe kalendarium zbrodni katyńskiej przygotowane przez Andrzeja Kunerta. Całość uzupełniają filmowe dialogi oraz fotografie aktorów, którzy wzięli udział w filmie. Komentarz do fotografii, materiałów historycznych i filmowych stanowią wypowiedzi Andrzeja Wajdy o pracy nad filmem oraz o związkach jego rodziny z wydarzeniami katyńskimi.

Andrzej Mularczyk, "Katyń. Post mortem", wydawnictwo Znak

Książka, na podstawie której oparty został scenariusz filmu przedstawia losy kobiet - matek, żon i córek polskich oficerów zamordowanych w 1940 roku w lesie katyńskim przez NKWD. Andrzej Wajda w przeniesieniu fabuły na ekran skupił się na motywie oczekiwania rodzin zamordowanych oficerów na ich powrót do domu, na jakiekolwiek wieści. Pozwoliło to również reżyserowi na wykorzystanie podczas pracy nad filmem własnych doświadczeń - jego ojciec Jakub, oficer Wojska Polskiego, zginął w Katyniu. Jego matka, która nie przyjmowała do wiadomości, że jej mąż zginął i jeszcze w 1945 roku czekała na jego powrót do domu.

Allen Paul, "Katyń", wydawnictwo Świat Książki

Autor, precyzyjnie opisując przyczyny, dzieje i próby zafałszowania Zbrodni Katyńskiej, opowiada historię trzech rodzin: Hoffmanów i Pawulskich ze Lwowa oraz Czarnków z Krakowa. w każdej z nich zamordowano męża - adwokata, zawodowego oficera, lekarza. Ich tragedie przedstawione zostały na szerokim, rzetelnie udokumentowanym tle polskiej historii od 1939 po 1992 rok, gdy władze rosyjskie wreszcie opublikowały "Rozkaz nr 13", w którym Stalin osobiście nakazał rozstrzelać polskich jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa.

Zbigniew Herbert

Guziki

Tylko guziki nieugięte
przetrwały śmierć świadkowie zbrodni
z głębin wychodzą na powierzchnię
jedyny pomnik na ich grobie

są aby świadczyć Bóg policzy
i ulituje się nad nimi
lecz jak zmartwychwstać mają ciałem
kiedy są lepką cząstką ziemi

przeleciał ptak przepływa obłok
upada liść kiełkuje ślaz
i cisza jest na wysokościach
i dymi mgłą smoleński las

tylko guziki nieugięte
potężny głos zamilkłych chórów
tylko guziki nieugięte
guziki z płaszczy i mundurów

Pamięci kapitana Edwarda Herberta